گنبد قابوس، بلندترین برج آجری جهان

بلندترین برج آجری جهان گمشده در غبار

دادگستری گنبدكاووس برای بار دوم بررسی شكایت سازمان میراث فرهنگی از شهرداری را به كارشناسانی غیرمتخصص سپرد تا شانس جهانی برج قابوس از بین برود.

---

گنبد كاووس بررسی پرونده شكایت پایگاه میراث فرهنگی از شهرداری را به‌دلیل شكستن حریم برج قابوس به كارشناسان متخصص نسپرد تا شانس جهانی شدن بزرگترین برج آجری جهان از بین برود.

جاوید ایمانیان، مدیر پایگاه پژوهشی برج‌قابوس در گفت‌وگو با میراث‌خبر از مخالفت دادگستری گنبدكاووس با بررسی پرونده شكایت این پایگاه توسط كارشناسان متخصص و آشنا با مقوله میراث‌فرهنگی خبر داد.

این شكایت از شهرداری و به‌دلیل ساخت یك مجتمع تجاری در پای برج بوده است.
شكایت پیشین پایگاه میراث فرهنگی برج قابوس از شهرداری با بررسی كارشناسان عمران دادگستری به نفع شهرداری تمام شد و به از سرگیری ساخت مجتمع تجاری قابوس در پای میل قابوس انجامید.

كارشناسان سازمان میراث فرهنگی با توجه به قوانین موجود كه خواستار واگذاری پرونده‌های خاص به كارشناسان متخصص شده، از دادگستری گنبد خواسته بودند تا بررسی این پرونده را به كارشناسان تهران یا شهرهای دیگر بسپرند كه با مقوله میراث فرهنگی و حریم منظركیفی و كمی آشنایی دارند تا حق میراث فرهنگی ضایع نشود اما دادگستری با واگذار كردن پرونده به كارشناسان پیشین از این درخواست سرباز زد.

ایمانیان همچنین در این‌باره گفته است:«با توجه به اینكه این كارشناسان متخصص عمران هستند در بررسی‌های خود مسائل حریم و منظر اثر را در نظر نمی‌گیرند و دوباره مسئله به نفع شهرداری پایان می‌گیرد.»

برج قابوس دو سال پیش در حال آماده شدن برای ثبت جهانی بود كه تصمیم شهردار پیشین شهر گنبد، آینده این برج را در هاله‌ای از ابهام برد.
تصمیم ساخت یك مجتمع‌تجاری در حریم درجه یك این برج با ارتفاع 13 متری بود كه به شكستن ارتفاع مجاز این برج منتهی می‌شد.

تلاش سازمان میراث فرهنگی برای جلوگیری از این اتفاق پس از دو سال با سپردن ضمانتی 5 میلیون تومانی به توقف این طرح انجامید اما پس از انتخاب شهردار جدید، برنامه این سازمان عوض و برج قابوس به جهانی شدن امیدوار شد.

گنبد قابوس با 72 متر ارتفاع بلندترین برج آجری جهان است.

از نظر كارشناسان معماری ارتفاع در یك بنا هنگامی معنا می‌یابد كه بر فضای اطراف سیطره داشته باشد و از منظر زیبایی‌شناسی، بلندی برج احساس شود. با این تعریف، گنبد قابوس بلندترین برج آجری جهان محسوب می‌شود. چون از یك سو‌ به دشتهای آسیای میانه اشراف دارد و از سوی دیگر، نگاهش به دریای مازندران است كه 400 متر از سطح اقیانوس پایین‌تر است. اما برای آنكه بهتر این خصوصیات را لمس كنیم بد نیست مروری بر ویژگی‌های آن داشته باشیم.

این برج یكی از آثار باستانی كشورمان كه در اعداد بزرگترین مفاخر معماری قرن چهارم هجری است در شمال شرقی ایران در شهر گنبد كاووس قرار دارد. این بنای معروف كه یكی از بلند‌ترین آثار تاریخی جهان بشمار می‌آید بر فراز تپه خاكی كه قریب 15 متر از سطح زمین بلند‌تر است قرار دارد این بنا در سال ( 397 ه. ق. و 375 ه. ش) و در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس ابن وشمگیر و در شهر جرجان كه پایتخت پادشاهان آن دیار بوده، بنا گردیده است.

بنایی كه از هزار سال پیش تا كنون بر فراز تپه‌ای خاكی استوار است در عین سادگی یكی از غرور انگیز‌ترین بناهایی است كه نه تنها در خاك ایران بلكه در سراسر جهان شناخته شده است و مورد توجه بسیاری از جهانگردان و باستان شناسان است.

پروفسور « ارتورافام پوپ » در مورد این بنا چنین نوشته است: در زیر سمت شرق كوههای البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یكی از بزرگترین شاهكارهای معماری ایران با تمام شكوه و عظمت خود قد بر افراشته است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه «قابوس بن و شمگیر» است.

برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست.  محمد علی قورخانچی نیز تحقیقی در مورد گنبد قابوس داشته و در كتاب نخبه سینیه خود گنبد قابوس را در نیم فرسخی خرابه‌های شهر جرجان دانسته و نظیری را برای این گنبد در ایران زمین موجود ندانسته است. در معماری سنتی ایران به چنین بناهای عظیم و كشیده‌ای كه ( میل نیز نامیده می‌شوند ) در طول راهها برای راهنمایی و تعیین مسیر كاروانها احداث می‌شده زیاد بر می‌خوریم ولی هیچكدام آنها به پای عظمت گنبد قابوس نمی‌رسند.

گنبد قابوس شامل 2 قسمت است یكی پی یا پای بست بنا و بدنه و دیگری گنبد مخروطی.پی سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است. درون پای بست سردابی وجود داشته كه پا كار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر كاوشهای پیاپی كاوشگران كه در پی گنج بوده اند آثاری از كف آن بر جای نمانده است.

بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای 15 ترك ( دندانه نود درجه ) است ( همانند ستاره ده پر ) این تركها كه در اطراف آن و به فواصل مساوی از یكدیگر قرار دارند، از پای بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می‌یابد و میان این تركها با كوهه‌ای آجری پر شده است ( به جز درب ورودی ) راس این تركه‌ها به اندازه یك مترو سی و چهار سانتی متر از یكدیگر فاصله دارند.

قطر داخلی گنبد به طول نه متر و هفتاد سانتی متر و قطر آن از قاعده تركها بطول چهارده متر و شصت و شش سانتی متر و طول قطر آن از رأس تركها یا به عبارتی قطر ارباب یا پای بست آن هفده متر و شش سانتی متر است ضخامت میل از پایین به بالا كرنش كمی دارد و در ارتفاع 37 متری گنبد مخروطی بنای برج را تكمیل می‌كند. این گنبد كه با آجرهای مخصوص دنباله دار كفشكی ساخته شده است دو پوسته است.

گنبد درونی مانند گنبدهای خاكی به شكل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار، و ارتفاع این گنبد مخروطی 18 متر است در بدنه شرقی روزنه‌ای تعبیه شده كه ارتفاع آن یك متر و نود سانتیمتر است عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پایین 80 است.

در ضلع جنوبی آن یك ورودی است كه 5/1 متر عرض و 55/5 متر ارتفاع دارد. درون طاق هلالی سر در آن، مقرنسی است كه به نظر می‌رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است.

شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه‌های مقرنس سازی در بناهای اسلامی می‌باشد كه بتدریج تكمیل شده است. دكتر ویلسن،  نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیز در بازدید و تحقیقاتی كه از این بنا داشته راجع به این مقرنسها چنین نوشته است: بالای در، داخل هلال مدخل گیلوئی مقرنسی است كه در مراحل اولیه ترقی است و این یكی از نمونه‌های تزئینی است از اصول یك معماری كه بعد اهمیت پیدا كرده است.

در ردیف كتیبه كوفی به‌صورت كمر بند وار بدنه را آرایش كرده است كه یك ردیف آن در 8 متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند. نوع نوشته كوفی كتیبه‌ها ساده و آجری است حروف آن آرایش ندارند. بر جسته و خوانا است و حاشیه دور آنها قاب مستطیلی شكلی است از آجر.

همشهری