کشف بقایای اولین کارگاه شیشه تخت جهان در قاین

قاین از قرن چهارم هجری به بعد، به واسطه مسجد جامع باشکوهش معروف بوده است، به گونه‌ای که بسیاری از جغرافی‌نویسان بنام کشور همچون جیحانی، ناصرخسرو، استخری و صاحب حدود العالم از مسجد جامع قدیم قاین نام برده‌اند.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه خراسان جنوبی، ناصرخسرو در سال ۴۴۴ هجری از قاین دیدن کرده و با بیان اینکه از دیدن مسجد جامع شگفت زده شده در توصیف آن آورده است: "طاقی به بلندی طاق مسجد جامع قاین در خراسان ندیدم".  

رجبعلی لباف خانیکی، باستان شناس و مدرس دانشگاه و سرپرست هیأت باستان شناسی مسجد جامع قاین به ایسنا گفت: تا سال ۱۳۸۶ گمان بر این بود مسجد جامع معروف همین مسجد فعلی قاین است، اما در این سال برای تعیین حریم شهر کهن قاین گمانه زنی‌هایی انجام دادیم، با تعجب در گمانه‌های نزدیک مسجد جامع مشاهده شد، این مسجد بر روی نخاله‌های ساختمانی قرون ۶ و ۷ هجری بنا شده است، این امر سبب تردید در تاریخ احداث مسجد جامع شد و انگیزه‌ای برای یافتن بقایا و مکان احداث مسجد جامعی که ناصرخسرو از آن یاد کرده است.  

وی افزود: در فاصله‌ای نزدیک به مسجد جامع فعلی تپه‌ای به نام "شاهزاده حسین" قرار داشت که بر بالای تپه زیارتگاه "شاهزاده حسین" بود و در کنار مقبره نوک پایه‌ای از خاک بیرون زده بود، احساس کردم این پایه، شیی جدا از زیارتگاه است، خاکبرداری برای مطالعه بیشتر منجر به کشف مسجد معروف قاین شد و در دو فصل کاوش بقایای بیش از ۸۰ درصد آن به دست آمد، مسجدی که ابعاد آن با نوشته‌های ناصرخسرو همخوانی دارد.  

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه در ایران دو نوع مسجد شبستانی و ایرانی داریم، ادامه داد: مساجد شبستانی از مسجد النبی(ص) الهام گرفته شده و احداث این مساجد از صدر اسلام تا قرن سوم هجری در ایران ادامه داشت و شاخص‌ترین نمونه آن، مسجد فهرج یزد است که در سال ۴۵ هجری ساخته شده است، اکنون ۱۶ پایه (در چهار ردیف چهارتایی) در این مکان از آخرین مسجد شبستانی کشف شده است که می‌تواند دلیل بر مسجد شبستانی و قدمت آن بر مسجد فهرج باشد، چرا که در تاریخ اسلام آمده است، مسلمانانی که از حدود سال ۱۸ هجری قصد ترویج اسلام را در سرزمینهای دیگر داشتند، سعی می‌کردند، ابتدا به خراسان وارد شوند که در این راستا سفرهایی به خراسان انجام شد و به طور خاص در سالهای ۳۰ و ۳۱ هجری از جنوب ایران و از طریق طبسین (طبس و کوریت) وارد قهستان شدند که در آن دوره قاین مرکز قهستان بود.  

لباف خانیکی تصریح کرد: در این راستا بسیار عادی به نظر می‌رسد مسجد جامع قاین جزء نخستین مساجد مسلمانان در ایران باشد.  

وی درباره نتیجه کاوشهای انجام شده در مسجد جامع قدیم قاین، گفت: تاکنون در این محل آثار و بقایایی از ۶ مسجد که روی یک سازه از دوران ساسانی احداث شده، به دست آمده است، بقایایی از جمله کف‌های گچی این بنای ساسانی قابل مشاهده است، اما دیوار حدفاصل دو کف به طور کلی جمع آوری شده و با وجود یافته‌های زیاد اما هنوز با ابهامات زیادی نیز روبه رو هستیم، از جمله اینکه تاکنون حداقل به دو دیواره جانبی مسجد نرسیده‌ایم و یا صحن مسجد و احتمالا مناره‌هایی که مسجد داشته است و اگرچه به شواهدی رسیدیم اما هنوز آثاری از مناره‌ها نیافته‌ایم.  

لباف خانیکی افزود: مطالعات حاکی از آن است این بنا در قرن چهارم هجری در دوره حکومتهای سامانی و غزنویان در عهد "سیمجوری"ها احداث شده است.  

وی ادامه داد: این مسجد(جامع قدیم قاین) ایوانی مرکزی به عمق ۳۵ متر و ارتفاعی بیشتر از ۳۰ متر و دهانه‌ای ۱۳ متر داشته است.  

این باستان شناس اظهار کرد: ایوان دو شبستان بزرگ در دو طرف خود احتمالا ۴۲ ستون داشته است که تاکنون ما آثاری از ۳۹ ستون آن کشف کرده‌ایم، ابعاد ایوان و شبستانها حداقل ۳۹ در ۳۵ متر بوده که این فضا حدود هزار سال قبل با توجه به جمعیت آن دوره بسیار زیاد و قابل توجه است و فضایی در این ابعاد که بر روی معماری ساسانی احداث شده نمی‌توانسته یک خانه مسکونی باشد، بلکه یک بنای حکومتی یا عبادی بوده است، از این رو در ادامه مطالعات باید به دنبال یک صحن وسیع و غرفه‌های اطراف صحن و ورودی این مسجد نیز باشیم.  

مجموعه‌ای کامل از میراث فرهنگی جنوب خراسان در حال کشف است

لباف خانیکی بیان کرد: براساس نتایج گمانه زنی‌هایی که در این مکان انجام شد، این محل مرکز شهر قاین و دارالعماره شهر در درون کهن دژ بوده است که مجموعه‌ای حکومتی را تشکیل می‌داده است و در آن دوران قاین یک کلان شهر محسوب می‌شده که براین اساس استعداد داشتن مسجد جامع، دارالعماره و خندق داشته است، از این رو در "گمانه زنی‌ها" که تا فاصله 1.5 و حتی ۲ کیلومتری در چهار جهت مسجد جامع قدیم انجام شد، آثار کشف شده حاکی از آن است که در این فضا می‌توان بخشی از قاین قدیم را از زیر خاک درآورد و مطالعه کرد و مجموعه‌ای کامل از میراث فرهنگی جنوب خراسان را به جهانیان عرضه کرد.  

وی افزود: براساس مستندات تاریخی در سال ۴۵۸ هجری زلزله‌ای ویرانگر در منطقه قاین روی داد که بر اثر آن به احتمال زیاد مسجد ایوانی قاین نیز تخریب شد و در سال ۷۹۶ هجری مصالح این مسجد به محل کنونی مسجد جامع منتقل و این مسجد احداث شد.  

این باستان‌شناس تصریح کرد: در همان زمان با استفاده از مصالح مسجد جامع قدیم، قسمتی از رواق جانبی ایوان در سمت جنوب با استفاده از "گل" بازسازی شد و آرامگاهی در آن برای سه فرزند "سلطان حسین بایقرا" احداث شد که هر سه تن حاکم قاین بودند و پس از مرگ در این مکان دفن شدند.  

لباف خانیکی گفت: اکنون انعکاسی از سقف آرامگاه را می‌توان در آجرکاری کف که به صورت "نره" برای جلوگیری از سایش کف کار شده، مشاهده کرد، با وجود این به علت رفت و آمد بسیار اثر سایش بر روی آجرها کاملا آشکار است قسمت اصلی که قبور بوده در سال ۸۵ توسط لودر تخریب شد.  

مسجد جامع قدیم قاین؛ مسجدی تدفین شده زیر تپه "شاهزاده حسین"

وی اظهار کرد: تمام مجموعه مسجد زیر تپه‌ای به نام "شاهزاده حسین" مدفون بود و بر فراز این تپه مزاری به همین نام وجود داشت که سنگ قبر صندوقی آن سابقه این مزار را به دوره صفوی می‌رساند و هیچ گونه ارتباطی با "سلطان حسین بایقرا" و آرامگاهی که در این مکان ایجاد شده بود، ندارد.  

این باستان‌شناس گفت: مسجد جامع فعلی قاین براساس نقشه، الگو و با استفاده از مصالح مسجد جامع قدیم احداث شده است، مساحت این مسجد حدود دو سوم مسجد قدیم است، مسجد جدید دارای ایوانی با دهانه‌ای ۹ و عمق ۲۰ متر است، اما ایوان مسجد قدیم دهانه‌ای ۱۳ متر و عمقی حدود ۳۵ متر داشته است.  

لباف خانیکی افزود: شالوده بنای مسجد فعلی حدود ۲۰ سانتی‌متر است، اما مسجد قدیم شالوده‌ای حدود 3.5 متر داشته است که در عمق با دیواره‌ای سنگی به یکدیگر متصل شده بودند، چنین طرحی چون شناژهای امروزی حاکی از توانایی علمی، فنی و اجرایی بالا در حدود هزار سال قبل بوده است.  

وی از اولین کارگاه شیشه سازی تخت جهان در این بنای تاریخی خبر داد و گفت: حدفاصل زمانی بین آخرین مسجد شبستانی و احداث اولین مسجد ایوانی برای مدتی مسجد با تغییر کاربری جنبه کارگاهی، صنعتی یافته است، با توجه به عارضه‌ای که بین دیوار انتهایی مسجد شبستانی و بخشی از مسجد ایوانی و فضای خارج از آن کشف شده، به احتمال زیاد بخشی از یک کارگاه شیشه گری است و با توجه به اینکه ساخت اشیای شیشه‌ای چون خمره و کاسه در آن زمان بسیار ساده بوده؛ اما ساخت شیشه تخت تا زمان سلجوقیان براساس نوشته‌های کتابهای تاریخی ممکن نبوده است، از این رو با قاطعیت می‌توان گفت این نمونه اولین کارگاه تهیه شیشه تخت جهان است، چرا که قدمت آن به اواخر قرن سوم هجری باز می‌گردد.  

وی افزود: با توجه به اینکه در آن دوره فناوری تهیه شیشه تخت وجود نداشت، امکان برش شیشه هم نبود، بنابراین در این مکان ما به شواهدی رسیدیم که اندازه شیشه‌های مورد نظر را در قالبهایی در زمین درست کرده و شیشه مذاب را درون قالب ریخته و شیشه به اندازه دلخواه را به دست می‌آوردند، که اکنون در این مکان به شواهدی از قالبهای متعدد گچی در اندازه‌های متفاوت دست یافته‌ایم که هر یک از اندازه‌ها به دفعات متعدد به کارگرفته شده‌اند.  

این پژوهشگر ادامه داد: سپس در زمانی این کارگاه تخریب شده و تغییر کاربری یافته است و کارگاه آجر تراش احداث شده است، کاری که به آن "تخمین" یا "تخمیر" گفته می‌شده و صفحه‌های تزئینی با چیدن کاشی یا آجر تراش در کنار هم قابهای تزئینی یا کتیب‌ هایی درست کرده و به دیوار نصب می‌کردند.  

لباف خانیکی بیان کرد: اوایل قرن چهارم کارگاه تخریب و مسجد ایوانی احداث شده است و اکنون شواهدی از شالوده دیوار انتهایی مسجد بر روی این کارگاه قابل مشاهده است.  

وی در رابطه با فعالیتهای انجام شده با تشکر از همکاری‌های اداره کل میراث فرهنگی استان و اداره میراث فرهنگی شهرستان قاینات اظهار کرد: فصل اول درسال ۱۳۸۶ گمانه زنی و مطالعه با همکاری باستان شناسان "سروش"، "یوسفی"، "قلی‌نژاد" و "چمن آرا" انجام شد که فصل دوم در سال ۱۳۸۷ با همکاری باستان شناسان "فرجامی"، "قلی نژاد" و "چمن آرا" ادامه یافت و در حال حاضر فصل سوم نیز با همکاری "فرجامی" و "قلی‌نژاد" در حال انجام است.  

وی خاطرنشان کرد: علاوه بر این باستان شناسان و فعالان مرمت کار برای بررسی مواردی چون شیوه زندگی، ارتباطات، فرهنگ و هنر، اعتقادات و اقتصاد بر روی آثار سفالی به دست آمده مطالعاتی انجام می‌دهند که در این زمینه نیز "محسنی"، "دوربینیان"، "هاشمی"، "غنی"، "حکمت پور"، "پیروزی"، "علیزاده"، "قدیمی"، "طاهرمهر" و "عباسی" به عنوان طراحان سفال همکاری دارند.