نگاهی به ‌جایگاه نام «علی (ع)» در هنرهای تجسمی

نام امام علی (ع) به دلیل شخصیت برجسته و ویژگی‌های خاص ایشان، بار‌ها در هنرهای اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است. آثاری که در این زمینه به یادگار مانده‌اند، امروز بخشی از تاریخ هنر اسلامی – ایرانی را تشکیل می‌دهند.

به گزارش خبرنگار تجسمی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، استفاده از نام امام علی (ع) در هنرهای تجسمی از زمان صفویه که مذهب رسمی ایران شیعه شد، رونق گرفت. در معماری اسلامی، خوشنویسی و نقاشی شاهد آثاری هستیم که با این نام هویت خاصی یافته‌اند و علاوه بر زیبایی بیانگر بخشی از تاریخ هنری و مذهبی هنر ایرانی هستند.
 
شمایل‌های امام علی (ع) در نقاشی‌های ایرانی

شمایل‌های مذهبی جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ مردم دارند. استفاده از این شمایل‌ها در ایران از دوران صفویه رونق گرفت. این تصویرسازی‌ها از هند وارد ایران شد و با توجه به نگرش مذهبی مردم، به سرعت جایگاه خود را بین آن‌ها پیدا کرد. این تصویرسازی‌ها اغلب مربوط به حوادث عاشورا می‌شد که نقالان از آن در پرده‌خوانی‌های خود استفاده می‌کردند. استفاده از شمایل‌های امامان هم بعد‌ها در تکایا، حسینیه‌ها، زورخانه‌ها و قهوه‌خانه‌ها رونق گرفت که اغلب آن‌ها مربوط به امام علی (ع) و شهدای کربلا بودند.
 
شمایل حضرت علی (ع) از معروف‌ترین نقاشی‌های قدیمی و قهوه‌خانه‌ای در ایران است. نقاشان هر عصر بنا به اعتقادات خود، عناصر خاصی را در نظر می‌گرفتند و با توجه به ویژگی‌های شخصیتی امام علی، شمایل آن حضرت را نقاشی می‌کردند. بیشتر این نقاشی‌ها، امام را در مرکز تابلو و به حالت نشسته نشان می‌دهند که به صورت دو زانو نشسته است. در این نقاشی‌ها غالبا از رنگ سبز برای لباس‌ها و هالهٔ نور ایشان استفاده می‌شد. با توجه به وجه پهلوانی و جوانمردی ایشان، این شمایل‌ها در زورخانه‌ها که محل تجمع و ورزش پهلوانان بود استفاده می‌شد و برای این شمایل‌ها ارزش خاصی قائل بودند.
 
در برخی از این نقاشی‌ها علاوه بر امام علی (ع)، شخصیت‌های دیگری نیز در کنار ایشان نقاشی می‌شدند. امام حسن و امام حسین (ع)، قنبر غلام امام، سلمان فارسی و سه فرشتهٔ مقرب درگاه خدا برخی از این شخصیت‌ها هستند.
 
علاوه بر این، عناصر و اشیای دیگری که به نوعی نشان‌دهندهٔ شخصیت و زندگی امام بودند نیز در این نقاشی‌ها به چشم می‌خورد. یکی از این اشیاء شمشیر آن حضرت معروف به «ذوالفقار» ‌است که با توجه به صفت شجاعت ایشان که از صفات بارز او به شمار می‌رود، به عنوان نماد این صفت در اغلب نقاشی‌ها به چشم می‌خورد.
 
تجلی نام «علی» در معماری و خوشنویسی

استفاده از خطوط در معماری اسلامی، از ویژگی‌های این هنر تجسمی در ایران است که نوعی عنصر تزیینی تلقی می‌شده است. این خطوط الهام گرفته از «خط کوفی» است که در کاشی‌کاری‌های قسمت‌های خارجی مساجد، کتیبه‌ها و مناره‌ها استفاده می‌شود. علاوه بر زیبایی، این خطوط بیانگر نوعی مفهوم در کتیبه‌ها بودند که به معماری بنا، معنای تازه‌ای می‌بخشیدند. از مهم‌ترین ویژگی‌های این خطوط، ساده بودن آن‌هاست که باعث می‌شود به راحتی به صورت اشکال هندسی دربیایند.
 
استفاده از نام «علی» در کتیبه‌ها از‌ همان دوران صفویه که مذهب رسمی ایران شیعه شد، به شدت رونق گرفت. این نام گاهی در کنار نام‌های «الله» و «محمد» و ائمهٔ دیگر به کار رفته و‌ گاه به تنهایی به کار رفته راست. این کلمه بار‌ها مورد استفادهٔ هنرمندان خوشنویس در معماری اسلامی قرار گرفته است.
 
مسجد «لرزاده» که یکی از معروف‌ترین مساجد تهران، نمونه‌ای از به کارگیری نام «علی» در معماری است. معمار این مسجد، حسین لرزاده، از معماران نامی ایرانی است. او در منارهٔ این اثر در کنار نام «الله» و «محمد» از نام «علی» نیز استفاده کرده است. لرزاده به دلیل آشنایی با هنر خوشنویسی توانسته این نام را به صورت شکل هندسی مربع دربیاورد ودر جای جای مناره استفاده کند.
 
امام علی (ع) از خوشنویسان دورهٔ خود بود و در آثاری که به نام ایشان به جای مانده این خوشنویسی و توجه به خط مشهود است. هنرمندان خوشنویس هم بار‌ها از نام ایشان در کارهای خود استفاده کرده‌اند. ویژگی‌های خاص این نام در عین ساده بودن آن است که باعث شده هر خوشنویسی با توجه به ویژگی‌های کاری خود، اثری متفاوت خلق کند و شاهد کارهای متنوعی در این زمینه باشیم.
 
از هنر خوشنویسان ایرانی در نوشتن نام «علی» در بسیاری از هنرهای دیگر مثل معماری و مجسمه‌سازی بهره گرفته می‌شود.
 
از هنرمندان خوشنویسی که به این نام در هنر خود توجه داشته، حمید عجمی است. این خوشنویس در سال ۱۳۸۷ خطی با عنوان «خط معلی» ثبت کرد که بر اساس این نام شکل گرفته است. خط معلی به دلیل خاصیت ذاتی خود بیشتر در سطرنویسی و طراحی‌های دینی و مذهبی استفاده می‌شود.
 
نام «علی» و جایگاه آن در هنر امروز

استفاده از نام امام علی (ع) در هنر مجسمه‌سازی، کمتر از سایر هنرهای تجسمی به چشم می‌خورد. بیشترین استفاده از این نام در کارهای حجمی، مربوط به ساختن کارهایی برای نصب در میادین و گذرگاه‌های شهری می‌شود.
 
البته امروزه با بهره‌گیری از قابلیت‌های خط در حجم‌سازی و به کارگیری آن در هنر مجسمه‌سازی، شاهد کارهایی هستیم که در این حوزه حرفی برای گفتن دارند. مجسمهٔ «علی (ع)» ساختهٔ داریوش مختاری از نمونه‌هایی است که تلفیق خط و حجم را به خوبی نشان می‌دهد.
 
ویژگی‌های امام علی (ع) و محبوبیتی که در بین مردم دارد، باعث شده که هنوز هم از نام ایشان در هنرهای تجسمی استفاده شود. بیشتر هنرمندانی که در این حوزه کار می‌کنند، فارغ از اعتقادات خود، علاقه‌ی خود را برای کار کردن با این موضوع بار‌ها نشان داده‌اند و آثاری خلق کرده‌اند که جزو کارهای شاخص آن‌ها محسوب می‌شود. این آثار به مناسبت‌های مختلف، مثل ولادت و شهادت آن حضرت یا عید غدیرخم، در نمایشگاه‌ها به نمایش درآمده و مورد استقبال قرار می‌گیرند.
 
چند روز قبل، تابلویی از آیدین آغداشلو با موضوعیت امام علی (ع) در موزه‌ی هنرهای دینی امام علی (ع) به نمایش درآمد. او این تابلو را در سال ۷۹ که به نام امام اول نامگذاری شده بود به سفارش مدیر موزه نقاشی کرده بود. آغداشلو در این تابلو به وجه تنهایی امام پس از رحلت پیامبر توجه کرده و برداشت شخصی خود را از شخصیت او ارائه کرده است.
 
در ماه رمضان امسال نیز، نقاشی‌های هنرمندان معاصر با موضوع امام علی (ع) در موزهٔ هنرهای دینی به نمایش گذاشته شده است.

به اشتراک بگذارید