سمنان؛ سرزمین کاروانسراهای خاموش

باستان شناسان ساخت کاروانسراها را به روزگار هخامنشیان نسبت می‌دهند و در همه دوره‌های تاریخی بعد از آن به این کاروانسراها که در مسیر شاهراهها و راه‌های ارتباطی ساخته می‌شده‌اند، توجه بسیاری می‌شده است.

از این رو در ایران و در دوره‌های مختلف تاریخی در اغلب جاده‌ها و به‌خصوص جاده معروف ابریشم بناها و کاروانسراهای زیادی ایجاد شد.
 

در روزگار صفویان ایجاد کاروانسراهاى درون‌شهرى نیز گسترش پیدا کرد و این کاروانسرها هر یک محل داد و ستد کالاى ویژه‌اى بودند.
 

به گزارش خبرنگار ایسنا، منطقه سمنان، استان سمنان نیز به واسطه اهمیت و موقعیت سوق‌الجیشی بودنش همواره و در دوره‌های مختلف از وجود کاروانسراهای متعدد که مرکز رونق هر ولایتی در آن دوران بوده‌اند، بی‌بهره نبوده است.
 

سمنان به عنوان حلقه واسط ری، خراسان و ولایات شمالی ایران در گذشته همواره یکی از مهمترین گذرگاه‌های ایران بوده است و از این رو ساخت کاروانسرا در اقصی نقاط آن در دوره‌های مختلف مرسوم بوده است.
 

آنچه در ادامه می‌آید معرفی مختصر شماری از این بناهای تاریخی است که اگرچه امروز و در روزگار ما در خاموشی سنگینی روزگار می‌گذرانند، اما در گذشته‌های نه چندان دور شریانهای اقتصاد این جغرافیا بوده‌اند.
 

كاروانسرای ده نمك:

در دامنه شمالی كوههای البرز دو بنای قدیمی وجود دارد كه یكی به نام كاروانسرا و دیگری قلعه‌ای است با خشت و چینه بنام محلی قلعه گبری كه كاروانسـرای ده نمك یكی از بناهای تاریخی مهمی هستند كه پا بر جاست و نشانه بارز عظمت ایران در گذشته و نماینده خلاقه معماران عصر خود بشمار می‌روند.
 

این كاروانسرا كه در ارتفاع 1021 متری بنا شده كه بر سر راه قدیمی و تاریخی جاده سنگ فرش بطرف كاروانسرای كویری كاشان و خراسان بنا شده و كاروانسرا از نوع چهار ایوانی است و در قسمت جنوبـی آن تالاری وجود دارد به نام شاه‌نشین.
 

این كاروانسرا كه چهارگوش(مربع) است، بنای آن از آجرهای خطایـی ساخته شده كه دارای 24 حجره با یك اطاق حدودا 3 در2 كه جهت اسكان مسافران در تابستان و زمسـتان از آن استفاده می‌كرده‌اند. اندرون بنا محوطه بزرگی است كه گرداگرد آن دارای اطاقهای كوچك و یك درب بدون روزن با پوشش آجری مشهود است و در قسمت شمالی آن یك صـحن بزرگ با طاق مشاهده می‌شود. در قسمت پشت ساختمانهای درون حیاط به صورت غلام گردشی طویله‌های بزرگی برای چهار پایان و مكانی برای خواب و پخت و پز دیده می‌شود.
 

نكته مهم و قابل توجه اینكه آب مورد نیاز ساكنان این كاروانسرا بوسیله آب انبارهایی كه در كنار جاده قرار داشته، مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این ساختمان جالب و شگفت‌انگیز است و بنای آن از شاهكارهای عصر خود بشمار می‌رود. كاروانسرا مربوط به دوران صفـویه بوده و در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
 

در بدنه داخل ایوان ورودی از قسمت جنوب جای كتیبه تاریخی است كه توسـط سودجـویان اموال فرهنگی به سرقت رفته است. درضلع غربی كاروانسرا یك یخچال قدیمی نیز وجود دارد.
 

قصر بهرام:

کاروانسرای "قصر بهرام"، متعلق به عهد صفویه است که از دیوارهای بلند با چهار برج نیم دایره تشکیل شده است. این کاروانسرا به دستور شاه عباس صفوی و بر سر سه راهی قدیمی و تاریخی كاروان ‌روی كویری اصفهان، خراسان و مازندران بنا شده است. قصر بهرام از سنگ ساخته شده و چهار ایوان و 24 حجره دارد.
 

شترخوانها یا اصطبل‌های این کاروانسرا به گونه‌ای تعبیه شده که کاملاً در پشت اتاقها قرار می‌گیرند. بنای بیرونی قصر بهرام چهارگوش و دارای چند برج با دو دروازه شمالی و جنوبی است و روكار آن از سنگ‌های بزرگ آهكی صیقل شده سفیدرنگ است كه از كوره‌های مجاور آورده شده‌اند. اطراف این قصر شش برج بنا شده و سر درِ آن، سنگ بزرگ یك پارچه است. در كنار مدخل قصر، سنگ‌هایی قرار داده بودند كه پاشنه درِ ورودی در سوراخ آنها می‌چرخید.
 

درون بنا محوطه بزرگی است كه گرداگرد آن 20 اتاق كوچك و یك در بدون روزن با پوشش گچی قرار گرفته است. نكته مهم و قابل توجه در این بنا، نحوه تهیه آب موردنیاز ساكنان آن بوده است. آب به وسیله دو مجرای روی هم كه مجرای زیرین از لوله‌های سفالین و دیگری مانند نهری سنگی از تخته سنگ‌های سفید یكپارچه ساخته شده بود، به بنا منتقل می‌شد.
 

این آب مصرفی از چشمه شاه دامنه سیاه كوه به استخرهای بزرگ مقابل بنا منتقل می‌شد. ساختمان این نهر آب، برای بینندگان بسیار جالب و شگفت‌انگیز است و بنای آن یكی از شاهكارهای عصر خود به شمار می‌رود. این بنا كه در دوره صفویه تعمیر اساسی شد، به بنای شاه ‌عباسی معروف شده است. این بنای تاریخی به شماره 1059 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است.
 

كاروانسرای آجری نو:

این كاروانسرا در بازار سرپوشیده شهر دامغان واقع شده و از پیشینه تاریخی برخوردار است. كاروانسرای آجری در واقع دو كاروانسرا است كه كاروان سرای آجری نو شامل دالان و محوطه مربع شكلی وسیعی است كه دور تا دور آن اتاق‌ها و حجره‌های تجاری قرار گرفته و یك دستگاه كارخانه پنبه ‌پاك‌كنی مربوط به قبل از جنگ جهانی اول در آن كار گذاشته شده است.
 

كاروانسرای آجری كهنه:

این كاروانسرا از دیگر جاذبه‌های تاریخی دامغان است كه در بازار اصلی شهر دامغان واقع شده و در دالان ورودی آن حجره‌های تجاری قرار گرفته است. در گذشته افراد و تاجرها بار و مال‌التجاره خود را در آن جا قرار می‌دادند. قبل از انقلاب روسیه این كاروانسرا مركز تجاری بوده است.
 

كاروانسرای تومانیاس:

بنای كاروانسرای تومانیاس در خیابان مزار(شهید صدیق) در منطقه شاهرود واقع شده است.
 

كاروانسرای سپنج:

بنای كاروانسرای سپنج در 50 كیلومتری شمال میامی، جاده خراسان – شاهرود قرار دارد.

كاروانسرای الهاك:

بنای كاروانسرای الهك به دوره صفویه مربوط می‌شود. این كاروانسرا در جاده شاهرود – سبز وار واقع شده است.
 

ایوانکی:

استان کویری سمنان به واسطه موقعیت محلی و وجود راههای مواصلاتی بین شرق و غرب ایران و همچنین مسیر جاده ابریشم كه از چین، تبت و افغانستان می‌گذشته و به خراسان و سپس حد فاصل كویر و رشته كوههای شمالی متصل می‌شده، دارای محل‌هایی برای توقف و استراحت كاروانها بوده است. از معروف‌ترین این كاروانسراها، كاروانسرای ایوانکی در ‪ کیلومتر 82 جاده تهران به گرمسار و یک کیلومتری جنوب روستای ایوانکی است. این كاروانسرا در سمت شمال غربی بخش ایوانكی واقع شده و از بناهای دوره صفوی است
 

ساختمان این كاروانسرا از سنگ و آجر بنا شده و دارای تزیینات آجركاری است. فرم كاروانسرا از نظر معماری چهار ایوانی است. این کاروانسرا که دارای پلانی مربع شکل است، بصورت شمالی – جنوبی بوده و ورودی آن از ضلع جنوبی بناست. ایوانها بصورت عریض اما کم ارتفاع قرار گرفته‌اند که از لحاظ بصری بنا را مستحکم و استوار می‌‌نمایاند. كاروانسرای ایوانکی که دارای تزئینات آجرکاری کم بوده، در قسمت پیشانی ایوانها قرار گرفته است.
 

از جمله زیباییهای این بنا ایجاد تقارن درکل بنا است. حجره‌های دور تا دور حیاط و قسمت بیرونی در قاب آجری زیبایی قرار گرفته که جلوه‌های خاص به بنا بخشیده‌اند. كاروانسرای صفوی ایوانکی به شماره 1763 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است.
 

کاروانسرای عین‌الرشید:

کاروانسرای عین‌الرشید یکی از سه کاروانسرای منطقه سیاه کوه است که از نظر اندازه کوچکتر از کاروانسرای قصر بهرام بوده و مصالح به کار رفته در آن را سنگ برای پی‌ها و سکوها و آجر برای سقف‌ها و دیوارها تشکیل می‌دهد که با دقت فوق‌العاده در کنار هم چیده شده و سقف کاروانسرا در طول زمان به شدن آسیب دیده و فرو ریخته است. چشمه بزرگ پر از آب شیرین بین كاروانسرا و پست نگهبانی شكارگاه واقع شده كه آب آن از طریق جویی كه هنوز هم آثار آن باقی است، به باغ درون حصار كاخ می‌رفته تا درختان و گل‌ها را سیرآب كند.
 

تاریخ بنای این قصر به درستی مشخص نیست. بنای عین‌الرشید از خارج 86 متر طول و حداكثر 47 متر عرض دارد و مشتمل بر دو حیاط بزرگ است كه حیاط اصلی 52.5 متر طول و 47 متر عرض دارد. احتمالاً این كاخ از بناهای وابسته به جاده سلطنتی اصفهان، فرح‌آباد و بهشهر است. كاروانسرای عین‌الرشید جزء اقامتگاههای میان راهی است كه به دستور شاه عباس اول صفوی در مسیر اصفهان به مناطق شمالی به ویژه فرح آباد ساری احداث شده است. این كاروانسرا با نقشه چهار ایوانی دارای چهار برج مدور و نیم برجهایی در حدفاصل جبهه‌های شمالی، جنوبی و غربی با روزنه‌هایی است كه علاوه بر تأمین نور مورد نیاز برج‌ها به عنوان تیركش نیز مورد استفاده بوده و جنبه دفاعی داشته است.
 

کاروانسرای عین‌الرشید گرمسار در دو كیلومتری شمال قصر شاه عباسی(قصر بهرام) و در قسمت میانی فاصله دریاچه نمك و كویر بزرگ قرار گرفته است. این کاروانسرا به شماره 404 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است.
 

کاروانسرای میامی:

این بنا از جمله کاروانسرهای صفوی است که در مرکز شهر میامی، واقع در 65 کیلومتری شرق شاهرود واقع است. پلان کاروانسرا به شکل مستطیل بوده و مساحت ان 5250 متر مربع است. ورودی بنا از سمت شمالی بوده و در قسمت ورودی هشتی وجود دارد که با زیبایی هرچه تما‌م‌تر اجرا شده است. در وسط کاروانسرا حیاط مستطیل شکل و در پیرامون حیاط ایوانچه‌ها و اطاقها و در پیرامون حیاط (پشت اطاقها و ایوانها ) شترخوانها قرار دارد.
 

ورودی شترخوانها از چهار کنج حیاط است، در دیواره خارجی بنا روزنه‌هایی جهت هدایت نور به داخل شتر خوانها تعبیه شده است. فرم پلان کاروانسرا چهار ایوانی است که این ایوانهای رفیع در چهار سمت حیاط قرار دارند. در جداره خارجی دیوار ضلع شمالی رواق‌هایی جهت سکنای موقت تعبیه شده است. در سر درب ورودی کتیبه حجاری شده زیبایی وجود دارد که تاریخ ساخت کاروانسرا و نام بانی و معمار آن درج شده است .
 

كاروانسرای ده‌ملا:

این كاروانسرا از جمله كاروانسراهای شاه عباسی است كه در مجاورت جاده شاهرود به دامغان (22 كیلومتری غرب شاهرود) قرار دارد. این مجموعه چهار ایوانی دارای 240 حجره است . این بنا دارای ایوانهایی در مقابل هم و شاه‌نشین است و مانند سایر كاروانسراهای دوره صفوی در پشت حجره‌‌ها باربندهایی برای نگهداری احشام وجود دارد.
 

کاروانسرای صدرآباد:

این بنا در شرق شاهرود و در کیلومتر 155 جاده شاهرود – مشهد قرار دارد. این بنا از جمله کاروانسراهای دوره صفوی است که در محور تهران – مشهد احداث شده‌اند. فرم این کاروانسرا مستطیل شکل و از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی بوده و مساحت آن بالغ بر 3.500 متر مربع است.
 

ورودی کاروانسرا از ضلع شمالی است و یک دالان درب ورودی را به حیاط مرکزی متصل می‌کند و در طرفین دالان دو راه پله مارپیچ امکان دسترسی به پشت بام را مقدور می‌كند. حیاط مستطیل شکل کاروانسرا در مرکز واقع شده و پیرامون آن اطاق‌ها، ایوانچه‌ها و در پشت اطاق‌ها، شترخوانها در پیرامون کاروانسرا قرار دارند. در چهار گوشه کاروانسرا چهار برج وجود دارد و نیز در جداره خارجی دیواره ضلع شمالی 12 رواق جهت اسکان موقت تعبیه شده است.
 

از جمله تزئینات این بنا آجرکاری‌های سقف دالان ورودی بوده و شالوده این بنا از آجر ختایی است. این بنا در اثر نزولات جوی و بی‌توجهی نسبت به مرمت و نگهداری آن در سالهای گذشته آسیب‌های جدی و فراوانی دیده است. عمده این آسیب‌ها به سقف شترخوانها و پایه‌ها و پی دیوارها وارد شده که نیازمند تخصیص اعتبار کلان و مرمت اساسی است. همچنین افرادی که در سالیان گذشته نزدیک این بنا ساکن شده‌اند، الحاقاتی را بوجود آورده‌اند که باید این الحاقات حذف و بنا به حالت اولیه باز گردانده شود.
 

كاروانسراهای میاندشت:

یكی از زیباترین مجموعه‌های تاریخی استان سمنان كاروانسراهای میاندشت است كه شامل سه كاروانسرا و سه آب انبار است. كاروانسرای شمالی صفوی بوده و از معماری جالبی برخوردار است و حجره‌ها مشابه سایر كاروانسراها گرداگرد حیاط مركزی ساخته شده‌اند. شاه‌نشین زمستانی در ضلع شمالی و شاه‌نشین تابستانی در ضلع جنوبی قرار دارد. این كاروانسرا دارای چهار ایوان است و باره‌بندها در پشت حجره‌ها قرار دارد. دو كاروانسرای دیگر مربوط به دوره قاجار است كه در سطح وسیعی ساخته شده و كاروانسرای میانی دارای آب انباری بوده كه آب آن خود جوش است و در وسط حیاط قرار دارد.
 

كاروانسرای جنوبی سردر بسیار زیبایی دارد و دارای حجره‌های متعددی است كه احتمالاً مورد استفاده مسافرین متاهل با خانواده‌شان قرار می‌گرفته است و باید به خاطر داشت كه این مجموعه در یك زمان چند هزار مسافر را در خود جای می‌داده و پاسخگوی نیازهای آنان از جمله آب بوده است.
 

این بنا در بیرون دارای آب انباری خودجوشی است. این مجموعه در 105 كیلومتری شرق شاهرود در مسیر جاده شاهرود - تهران واقع شده و مرمت‌های انجام شده در بنا شامل استحكام بخشی لازم، دوخت و دوزهای لازم در كاروانسرای صفوی، سبك كردن بامها و دوغاب ریزی طاق‌ها و پوشش با بتون سبك در كاروانسرای صفوی، آجر فرش ضلع غربی كاروانسرای میامی، مرمت سكوهای مربوطه و حجره‌های مجموعه‌، پی‌بندی مخزن آب انبار شماره یك و مرمت‌های مربوطه، گشودن دیوار حجره و باره بند و درآوردن یك سوئیت از تلفیق سه حجره، تعبیه یك تخت دو نفره در ارتفاع 2.25 متری یكی از حجره‌های حیاط جنوب غربی است. این بنا در شهریور سال 1336 به شماره 1439 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
 

کاروانسرای عباس‌آباد:

این بنا از جمله بناهای دوره صفوی است که در روستای عباس آباد و در 135 کیلومتری شرق شاهرود واقع شده و مساحت 8500 و پلان آن مستطیل‌شكل است. فرم بنا از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است. حیاط آن در وسط و اطاقها و ایوانچه‌ها در پیرامون حیاط قرار دارند. در پشت اطاقها شترخوانها در چهار جهت واقع است. در چهار گوشه کاروانسرا چهار برج وجود دارد.
 

ورودی برج‌ها از داخل شترخوانهاست و کاروانسرا دارای دو ورودی بوده که ورودی اصلی آن در ضلع شرقی است. دسترسی به پشت بام كه از طریق راه پله‌های طرفین ایوانهای شرقی و غربی تعبیه شده، امکانپذیر است. این بنا به لحاظ فرم پلان، بزرگی و تزئینات آجرکاری و کاربندی‌های ایوانچه‌ها و... دیدنی است.

• قبلی
• بعدی