تاریخ شهر نشینی دوره اسلامی- قسمت اول

دکتر احمد اشرف 

استاد جامعه شناسی و تاریخ اجتماعی - دانشگاه کلمبیا

شهر نشینی در ایران ر میتوان در دو دوره ی تاریخی بررسی کرد: یکی دوران باستان و دیگری دوران اسلامی. میان این دو دوران طولانی، همسانیها و ناهمسانسهایی دیده میشود.

 شهر نشینی در دوران باستان از سه مرحله ی پیوسته  گذر کرده است:

اول، دوره ی پیدایش شهرها و رشد آرام شهرنشینی در شاهنشاهی ماد و هخامنشی ؛

دوم، دوره ی تجربه ی بزرگ تاریخی و بنیانگذاری شهرهای خود فرمان، به سبک شهرهای یونانی، به دست فرمانروایان سلوکی و رشد شتابان شهرنشینی در عهد سلوکیان و اشکانیان؛

سوم، دوره ی درآمدن شهرهای یونانیوار به زیر فرمان دولت مرکزی در دوره ی ساسانی. در دوران نخست شهرنشینی رونقی نداشت و شاهان ماد و هخامنشی تمایلی به ایجاد شهرهای تازه نداشتند. در آن دوران اهمیت شهرها از نظر اقتصادی کم بود و شهرها بیشتر مراکز اداری بودند. در دوره ی دوم سیاست تازه ی شهرسازی و ایجاد شهرهای یونانی و اتکا به شهر و بازرگانی رواج فراوان یافت. در این میان از یک سو، شهرهای یونانیوار رفته رفته استقلال خود را از دست دادند، و از سوی دیگر شهرسازی به دست فرمانروایان به یک سنت درآمد. ساسانیان این هردوگرایش را پذیرفتند و ساست شهرنشینی خود را بر آن بنیاد نهادند. این سیاست شهری بعد ها از ساسانیان به امپراطوری اسلامی منتقل شد و تاثیر زیادی بر زندگی شهری دوره ی اسلامی گذاشت.

در دوره ی ساسانیان شهرها از شالوده های اساسی سازواره (ارگانیسم) اجتماعی و سیاسی به شمار می آمدند. از آغاز این دوره، و به خصوص در قرن ششم، شهرهای بسیار پدید آمد، و هم اینکه شهرهای کهن گسترش و رونق فراوان یافتند. در واقع، رونق بازرگانی و صناعت و گسترش شاه راه های داد و ستد بازرگانی و رشد شهرهای وابسته به دستگاه اداری پادشاهی، ازمیان رفتن نهاد های یونانیوار شهر، و افزایش دخالت دستگاه اداری در زندگی شهری و امور اصناف و بازرگانان و فعالیت های اقتصادی آنان از مهمترین ویژگی های دوران ساسانیان است.

منابع تاریخی نشان میدهد که نخستین پادشاهان ساسانی از بنیانگذازان بزرگ شهرها بوده اند. در فهرستی که از پایتحت های ایالتی در زمان ساسانیان در دست است و در آن از 104 شهر نام برده شده است، بنیانگذاری 32 شهر به شخصیت های افسانه ای، 30 شهر به پادشاهان ساسانی ، 24 شهر به خسرو ساسانی و قیصر روم، 9 شهر به اورلیوس آنتونیوس قیصر روم، دو شهر به نرسی پادشاه اشکانی، یک شهر به کورش دوم، یک شهر به مزدک و یک شهربه اسکندر نسبت داده شده است و بنیانگذاران 4 شهر نامعلوم اعلام شده اند. به گفته ی طبری، اردشیر 8 شهر تازه ساخت: اردشیر خوره، رام اردشیر، رو اردشیر، هرمز اردشیر، یاسوق الاهواز، وه اردشیر، استرآباد، پاسااردشیر و به اردشیر. شاپور دومین پادشاه ساسانی نیز شهرهای بسیاری پی افکند که از آن جمله است گندی شاپور، وه شاپور، نیشابور، بدان اندیوشاپور، شاپورخواست و بلاش شاپور. سایر شاهان ساسانی نیز یا شهر تازه ساختند و یا شهرهای کهن را گسترش دادند. در این دوران شهرهای کهن در غرب ایران، مراکز عمده ی تولیدات صنعتی و داد و ستد بازرگانی بودند.

در این زمان ایران در بازرگانی بین المللی مقامی بزرگ داشت و روابط بازرگانی از منابع عمده ی درآمد خزانه ی پادشاهی بود و دستگاه حکومت وابستگی بسیار به اقتصاد شهری داشت. در این دوره شهرهای خود فرمان و نیمه خود فرمان عهد پارتیان از میان رفت و در منابع و ماخذ تاریخی دیگر اثری از اینگونه شهرها دیده نمیشود. شهرها زیر تسلط کامل دولت مرکزی و پادشاه قرار گرفتند و به صورت پایتخت وی یا دست نشاندگان او در آمدند. شهرهای تازه در املاک شخص پادشاه برپا میشد و روستاهای پیرامون شهر از اموال شهر به شمار میرفت؛ چنانکه شهر وه اردشیر از پنج بخش روستایی که از آن پادشاه بود تشکیل میشد و در هریک از این بخش ها کارگزاری از سوی پادشاه امور اداری و مالی را سرپرستی می کرد. شهرهای جدید ساسانی تشکیلات پولیس(یعنی، سازمانی شبیه شهرها و پولیس یونانی) نداشتند و شهرهای پولیس قدیم هم در زمان ساسانیان تشکیلات خود را از دست دادند. مثلا در شهر شوش که جنبه شهرهای پولیس را داشت پس از آنکه در آنجا اغتشاش به پا شد، به دستور شاپور دوم بکلی ویران شد و ساکنین آن هم معدوم شدند و به جای آن شهری تازه به نام اران خوره شاپور بنا گردید. ولی این شهر نظیر شهرهای دیگر ساسانی از مراکز اداری و تجاری و صنعتی بود و در آنجا قصر پادشاه و سرباز خانه مهمترین و اساسی ترین نقاط شهر را اشغال کرده بودند. بدین ترتیب، نظام متمرکز حکومت و سازمان شهری با یکدیگر همبستگی سیاسی و اقتصادی داشتند. در دوران 120 ساله ای که نظام نامتمرکز شایع بود(پس از شاپور دوم تا ظهور قباد)، شهرها باید طوری ساخته شوند که به چهار سوی جهان گشوده باشند.

شهر جی در محل کنونی اصفهان، همچون دیگر شهرهایی که در دوره ی ساسانی بنیانگذاری شد، چهار دروازه داشت که یکی از آن ها به دروازه ی جهودان معروف بود. اردشیر خوره یا فیروزآباد امروزی سبک شهرسازی ساسانی را به خوبی نشان میدهد. این شهر عبارت بوده است از یک شهرستان با چهار دروازه رو به چهار سوی عالم و ربضی نداشته است. در وسط شهر عمارت بلندی قرار داشت که ایوان یا «کیاخره» مینامیدند. نزدیک دروازه ی شهر در کنار استخرآبی، معبد آتش پرستان برپابوده و به فاصله ی یک فرسخ از شهر باغات و قلاع کشیده شده بودند و بر روی کوهی در سمت شرقی شهر قصری از بناهای ساسانی با بام و گنبد واره بر جا مانده است.

به اشتراک بگذارید