بلدیه تهران قدیم چگونه به بن بست رسید

بلدیه تهران قدیم چگونه به بن بست رسید داستان پر فرازو نشیب تاسیس بلدیه(شهرداری) در تهران قدیم

101 سال پیش مجلس اول شورای ملی، قانونی را تصویب كرد كه بر اساس آن دستگاه جدیدی به نام «بلدیه» پیگیر امور شهری شد و بدین ترتیب شهرهای ایران، چهره ‌نوینی را به خود گرفت.
مجلس شورای ملی قانونی را تصویب كرد تا پس از سال‌ها زندگی شهرنشینی، زندگی شهروندان در چارچوب قانون، مدون شود و امور شهری از طریق متولی جدیدی سامان بگیرد.
البته فكر تاسیس بلدیه سال‌ها قبل ایجاد شده بود؛ ناصرالدین شاه در 1300 قمری به دنبال اصلاح امور داخلی، تصمیم گرفت بلدیه را در تهران تاسیس كند.
شاه قاجاری پس از سفرهایی كه به ممالك خارجی كرده‌ بود، با جایگاه بلدیه در این كشورها و نقش آنها در اداره امور شهری آشنا شد، لذا مصمم شد تا برای بهبود اوضاع شهرهای ایران از جمله تهران و حل مشكلات مربوط به روشنایی، نظافت و امور شهری، بلدیه را در ایران تاسیس كند.
در آن زمان دارالخلافه ناصری برپا بود ، اگر چه تهران رنگ و روی یك پایتخت را به خود گرفته بود، ولی كوچه‌ها و خیابان‌ها هم‌چنان خاكی و ابتدایی بود، شهر تاریك بود و هیچ یك از امكانات و خدمات شهری در آن دیده نمی‌شد.
ناصرالدین شاه به منظور تشكیل بلدیه در تهران، میرزاعباس خان مهندس‌باشی را كه از محصلان اعزامی دولت به فرانسه بود، به ایران دعوت و به سمت رییس بلدیه شهر تهران انتخاب كرد.
میرزا‌عباس‌خان مهندس‌باشی در نخستین اقدام به سامان‌دهی بازار تهران پرداخت كه با اعتراض‌های وسیع بازاریان رو به رو شد. ناصرالدین شاه برای جلوگیری از اغتشاش‌های احتمالی كسبه بازار، بلدیه را تعطیل كرد و بدین ترتیب نخستین بلدیه تهران درگیرو دار سامان‌دهی شهر، با بن‌بست مواجه شد.
در سال 1284 ه.ش، یك سال پس از تصویب قانون بلدیه در مجلس شورای ملی، با فرمانی از جانب مجلس، «آقا محمدخان قاجار قوانلو» معروف به كاشف‌السلطنه مامور تاسیس شهرداری به سبك جدید شد.
وی ابتدا جزوه‌ای را تنظیم كرد كه در آن وظایف شهرداری و مامورین آن به تفضیل آمده و تشكیل انجمن‌ها و دوایر مختلف و محدوده و اختیارات آنها بیان شده بود؛ این جزوه كه به نام «كتابچه‌ قانون بلدیه» معروف بود مشتمل بر 108 ماده در سال 1325 ه.ق چاپ شد.
از برنامه‌های او برای سامان‌دهی شهر تهران ، می‌توان نامگذاری بعضی از خیابان‌ها و كوچه‌های تهران، شماره‌گذاری منازل، روشنایی چند خیابان و رساندن آب آشامیدنی به خانه‌ها با گاری بشكه‌دار و نظافت معابر و آب‌پاشی خیابان‌ها را نام برد.
كاشف‌السلطنه نخستین شهردار رسمی تهران بود كه به مدت یك سال ریاست خود در بلدیه ،اقدامات نوینی را برای اولین بار در تهران اجرا كرد.
وی همچنین در زمینه حمل و نقل عمومی شهر، سرویس درشكه اسبی را برای عوام راه‌اندازی كرد. چراغانی مجلس و مراسم آتش‌بازی از دیگر كارهای نخستین شهردار تهران بودچنان چه در اولین سالروز جشن مشروطیت، آتش‌بازی باشكوهی را در میدان توپخانه برگزار كرد كه تا سال‌ها بعد، این سنت باقی ماند.
كاشف‌السلطنه نخستین اعلامیه بلدیه را به نام «اداره احتساب»، در سال 1325 صادر كرد و در آن خطاب به مردم تهران چنین نوشت:
«بنا به رعایت حال عموم و رفاهیت نفوس دارالخلافه از طرف اداره بلدیه از جمیع اهالی و سكنه طهران با كمال احترام خواهش می‌شود كه از این به بعد، هر یك حدود و حوالی خود را چه خانه باشد، چه دكاكین و مستغلات، حتی المقدور تمیز و نظیف نگهدارند و لااقل تا هوا گرم و گرد و خاك بسیار است، روزی یك مرتبه آب‌پاشی كرده و مخصوصا كثافاتی كه جمع‌ شده و می‌شود باید عاجلا دفع و رفع نمایند.
به علاوه دكان‌دارها نباید وجبی از خود دكان تجاوز كرده یا اثاثه خود را در داخل سواد و حوالی دكاكین و قهوه‌خانه نموده، كار را بر عابرین سخت نمایند و احدی نباید در معبر عام اسب و الاغ و اغنام ببندد. در خیابان‌ها و سرگذرها هم بار اندازی و این گونه معاملات نباید بشود.
اما درشكه كالسكه‌ها چه كرایه باشد، چه شخصی باید در سر چهارراه‌ها نایستند و نیز در ایستادن‌گاه‌های معموله، باید در تخت نظم به ردیف عقب سر هم در یك جهت خیابان و معابر بایستند و اطفال ولگرد بی‌تربیت نباید پشت درشكه و كالسكه بنشینند، یعنی بر پدر و مادر و اولیای اطفال واجب است كه آنها را محافظت و ممانعت نموده. از این گونه اعمال كه جز ندامت و انفعال نتیجه و اثر دیگری ندارد بازداشته به تحصیل و كاری وادارند، تا اطفال بی‌عار بار نیامده، عقب امورات زشت نروند.
چون این اخطارنامه كه به منزله حكم قانونی است، جدا و عاجلا به موقع اجرا گذارده خواهد شد، محض این كه بدون اخبار و تذكار خاطر اهالی اقدامی نشده باشد و بعضی متعذر به ندانستن نشوند، از تاریخ حال لغایت پانزده روز دیگر مهلت داده می‌شود كه در این مدت در صدد و علاج معایب فوق و اقدام به مطلب مذكوره برآیند.
پس از بركنار شدن كاشف‌السلطنه از ریاست بلدیه، چندین شهردار جدید قدم به بلدیه تهران گذاشتند ولی تا سال 1300 ه.ش كار قابل توجهی در این زمینه انجام نشد. در 1300 ه.ش اداره بلدیه مورد بازنگری قرار گرفت و با تقلید از قانون بلدیه در پاریس، لندن و برلین ، بلدیه جدید شروع به كار كرد.
این بار «گاسپار ایپگیان» به عنوان رییس بلدیه تهران معرفی و مامور تشكیل اداره جدید شد؛ تامین روشنایی خیابان‌های لاله‌زار، امیریه، علاءالدوله و اسلامبول از جمله اقدامات شهردار جدید بود. اگر چه قبل از این خیابان چراغ‌ گاز در پشت ارگ سلطنتی به وسیله فانوس‌ها چراغانی شده بود، اما این اقدام جدید بلدیه بیشتر مورد توجه قرار گرفت.
بلدیه صاحبان دكان‌های خیابان‌های لاله‌زار، علاءالدوله و ناصریه را موظف كرد تا درهای مغازه‌ها را رنگ كرده و تابلوهای خوانا بر سردرشان نصب كنند، پشت شیشه‌ها را پاك كرده و از نام‌های فارسی استفاده كنند.
در این زمان بلدیه دارای شش اداره بود كه شامل اداره صحیه و معاونت عمومی، اداره محاسبات و عاید‌ات، اداره امور خیریه، اداره ساختمان، روشنایی و میاه (مردگان)، اداره تفتیش، سجل احوال، احصائیه و نشریات، اداره كابینه پرسنل، تنظیمات، ملزمات اجراییات و رسومات بود.
دستور ساخت بنای بلدیه در میدان توپخانه و خاك‌ریزی و تسطیح خیابان چراغ برق در این دوره صادر شد.
همچنین این اداره به آب‌پاشی و نظافت خیابان‌ها، كوچه‌ها و جمع‌آوری زباله‌ها اقدام كرد و بسیاری از خیابان‌های شهر نامگذاری شد.
به این ترتیب یاایپگیان به عنوان شهردار بلدیه جدید تهران توانست شهر را به پایتختی منظم تبدیل كند به گونه‌ای كه بسیاری از امور شهری به صورت مدون به اجرا درآمد و حقوق شهروندی ساكنان تهران برای نخستین بار مورد اهمیت قرار گرفت.
بعد از تغییر كابینه سید ضیاء، ایپگیان از كار كنار رفت و به جای او «دكتر علیخان حكیم اعظم» به عنوان رییس بلدیه تهران معرفی شد. پس از مدتی با روی كار آمدن رضاخان پهلوی، بلدیه تهران دارای شهرداری شد كه منشا بسیاری از تحولات جدید شهر شد.
«سر لشكر آقا‌كریم‌خان بوذرجمهری» یكی از افسران قزاق بود كه پس از رسیدن به ریاست بلدیه در اولین اقدام، میدان توپخانه را با كمك یك مهندس روسی به شكلی جدید طراحی كرد.
وی این میدان را كه نقشه‌اش برگرفته‌ از میدان پطروگراد بود، به رضاخان كه از سركوب خوزستان برگشته بود، هدیه داد.
یكی از برنامه‌های بوذرجمهری، سنگ‌فرش كردن بسیاری از خیابان‌های مهم تهران قدیم بود كه خیابان امیریه و همچنین میدان توپخانه تا خیابان باغشاه را شامل می‌شد.
بوذرجمهری، طراح بسیاری از خیابان‌های كنونی تهران بود، به گونه‌ای كه توانست در مدت كوتاهی و با طراحی عناصر جدید شهری، به تهران رنگ و روی یك پایتخت را بدهد.
یكی دیگر از برنامه‌های وی، راه‌اندازی خطوط اتوبوس‌رانی بود كه در ابتدا با 3 خط شروع به كار كرد و پس از مدتی به تعداد بیشتری گسترش یافت.
البته ورود معماری نوین به بافت سنتی تهران اگر چه در بسیاری از موارد با استقبال مردم روبه‌رو شد و باعث شد بوذرجمهری چهره محبوبی بین مردم تهران پیدا كند ولی چند اقدام وی در از بین بردن بخشی از بافت تاریخی باعث ایجاد تنفر بین ساكنان شهر شد.
رییس بلدیه، به بهانه گسترش تهران به فراتر از مرزهای دروازه‌های تهران، اقدام به تخریب دروازه‌های قدیمی به جا مانده‌ از عهد ناصرالدین شاه كرد؛ همچنین برای احداث بعضی از خیابان‌های شهر و درختان 300 ساله تهران را قطع كرد. بدین ترتیب اگر چه این شهردار توانست، تهران را با سبك‌های معماری اروپایی زیبا كند ولی به دلیل اهمیت ندادن به آثار تاریخی شهر، به «دشمن آثار تاریخی طهران» لقب گرفت.
بوذرجمهری پس از 10 سال به دلیل بیماری از ریاست بلدیه كنار رفت و فضل‌الله بهرامی جای او را گرفت؛ او به خاطر فعالیت‌های شهردار قدیمی در بهبود اوضاع شهری تهران، یكی از خیابان‌های اصلی تهران كه از ری تا 15 خرداد كنونی ادامه داشت را بوذرجمهری نامید. به طور كلی بهرامی تنها كار مفیدی كه در تهران انجام داد نام‌گذاری مدون خیابان‌های شهر بود. وی كه 3 سال بیشتر ریاست نكرد، از مقام خود عزل و رییس اداره ثبت احوال و آمار شد.
سرتیپ هوشمند كه رییس قبلی اداره ثبت بود، شهردار جدید تهران شد؛ هوشمند توانست با ذكاوت خاصی، بسیاری از اوضاع شهری را سامان دهد ولی از شانس بد یك روز دستور آب‌پاشی مسیر عبور رضاخان را نداد و هنگام عبور شاه قزاق از خیابان گرد و خاك به پا شد و به همین بهانه سرتیپ هوشمند از كار جدیدش بركنار شد.
بلدیه هر از چند گاهی با شهردار جدیدی آشنا می‌شد؛ این بار صوراسرافیل رییس قبلی بلدیه اصفهان، به این سمت انتخاب شد؛ وی در امر زیباسازی شهر اصفهان، اقدام‌های بسیار جالبی را انجام داده بود ولی در تهران موفق نبود، بعد از او چند شهردار دیگر آمدند تا سرانجام در سال 1326، مهدی مشایخی رییس بلدیه شد.
مشایخی طرح جدیدی را پیشنهاد كرد، لوله‌كشی آب شرب تهران، باعث شد تا این رییس جدید، با ادامه این طرح نوین ، تهران را به پایتخت سایر كشورها نزدیك كند. وی برای اجرای این پروژه، با شركت الكساندر گیب انگلیسی قراردادی امضا كرد. اما از شانس بد، ده‌ها چاه ‌زده شد ولی هیچ كدام به آب نرسید و بدین ترتیب بهانه‌ای برای تغییر این رییس بلدیه هم مهیا شد؛ دكتر محمد خلعتبری به دلیل فساد مالی، حسام دولت‌آبادی، محمدمهران و تعداد دیگری نیز به ترتیب آمدند و به دلیل ناكارآمدی و نداشتن كفایت برای ریاست بلدیه پایتخت یكی پس از دیگری بركنار شدند.
«موسی مهام» شهردار جدیدی بود كه نامش با بسیاری از فضاهای سبز تهران ماندگار شد؛ رییس جدید بلدیه، ماجرای جالبی داشت. وی كه قبلا رییس بلدیه شهر بود پس از رسیدن به سمت جدید، شروع به ایجاد آب‌نما، بولوار و گل و گلكاری كرد. وی كه عاشق زیبایی‌های شهری بود و برعكس شهرداران قبلی و بعدی تهران، به عابر پیاده اهمیت می‌داد، با این تفكر كه تهران باید برای ساكنان شهری، جالب و جذاب باشد، برای نخستین بار «آب كرج را به تهران آورد.»
یكی از مهم‌ترین كارهای رییس روشنفكر بلدیه، ساختن بولوار آب كرج (بولوار كشاورز) بود. این بولوار بین زمین‌های دانشگاه تهران جلالیه (متعلق به جلال‌الدوله نوه ناصرالدین شاه) قرار داشت و نهر كرج بین آن جریان داشت.
این بولوار و آب نماهای آن توانست در مدت كوتاهی، بسیاری از تهرانی‌ها را برای گذران اوقات فراغت جلب كند. میدان اسب جلامیه هم در زمین‌های جلالیه، كنار بولوار بود كه پس از چند سال پارك لاله جای آن ساخته شد و پس از آن هتل اینتركنتینانتال (هتل لاله) در كنار پارك ساخته شد.
مهام، پس از موفقیت‌آمیز بودن بولوار آب كرج، میدان ولیعصر را طراحی كرد. این میدان در میان میدان‌های جدید تهران آن دوره از اهمیت خاصی برخوردار بود، از جمله آن كه خیابان پهلوی به آن ختم می‌شد و به عنوان یكی از میادین منطقه اعیان‌نشین تهران آن زمان، جایگاه ویژه‌ای داشت.
«موسی مهام»، هم چندان دوام نیاورد و جایش را با فتح‌الله فرود عوض كرد. فرود در دهه 40 با تكیه بر رابطه خوبی كه با مردم جنوب شهر داشت، توانست زاغه‌های جنوب تهران را خراب كند و جای آن خانه‌های بسازد این طرح فرود با استقبال ساكنان جنوب تهران روبه‌رو و طرح با موفقیت نسبی مواجه شد. اما از آن جا كه بلدیه به هیچ كس وفا نكرده بود، او هم مانند رییس‌های پیشین رفت و از اقبال بد یا ماجرای پشت پرده، همراه موسی مهام و غلام‌حسین ابتهاج به زندان رفت. دستور زندانی شدن این سه شهردار را علی امینی نخست وزیر وقت كه به مبارزه با فساد مالی می‌پرداخت، صادر كرد.
«دكتر نصر»، و بعد از او «احمد نفیسی»، شهرداران بعدی تهران شدند؛ در این زمان تقریبا تهران رنگ دیگری به خود گرفته بود و بسیاری از مشكلات 40 سال پیش را نداشت. آنها هم رفتند و نوبت به شادمان رسید.
«ضیاءالدین شادمان» را می‌توان یكی از پرماجراترین شهردارهای تهران معرفی كرد. شادمان جنجال‌های زیادی را به پا كرد سرانجام حاشیه‌های آن، باعث شد تا این شهردار هم مجبور به استعفا شود. طرح بازنشسته‌ كردن و بازخرید كردن بسیاری از مدیران شهری با واكنش‌های زیادی روبه‌رو شد كه شادمان نتوانست آتش آن را خاموش كند.
«سرلك»، «سرتیپ صفاری»، و «جواد شهرستانی»، شهردار‌های بعدی بودند كه خیابان جردن (آفریقا) در زمان شهرستانی احداث شد.
در شهریور 48، انجمن شهر تهران كه نقش ویژه‌ای را در تصمیم‌های شهری نداشت و تنها انتصاب شهرداران را عهده‌دار بود، «غلام‌رضا نیك‌پی» را برای 8 سال شهردار تهران كرد.
«نیك‌پی»، نتوانست با اقبال عمومی روبه‌رو شود و به دلیل این كه اداره راهنمایی و رانندگی را جزو دستگاه شهرداری كرد مورد تنفر افسران این اداره قرار گرفت؛ از طرفی دیگر نیك‌پی، برعكس شهرداران قبلی كه زیاد به مردم كاری نداشتند، با بولدوزر خانه‌های مردم حاشیه شهر را خراب و این مردم فقیر را آواره كرد.
«نیك پی» كه نامش با خاطرات بدی در ذهن ساكنان تهران همراه بود سرانجام توسط همان انجمن شهر در سال 56 بركنار و شهرستانی دوباره شهردار شد.
بدین ترتیب از دوره ناصری تا پایان پهلوی، حكایت بلدیه، دارای ماجرای پرپیچ و خمی بوده كه گاه برای امور شهری مفید و گاه آه مردم را بلند می‌كرده است. به هر حال «بلدیه» با تمام فراز و نشیب‌های خود، توانست «طهران» را «تهران» كند و شهر پر از گرد و غبار را كه درشكه‌های ناصری تنها وسایل نقلیه آن بودند به شهری وسیع تبدیل كند كه خیابان، ماشین، اتوبوس و حتی بولوارها و میادین جدید نمادهای جدید آن بودند.
البته تهران آن روز هنوز «هویت» داشت و شهرداران به خوبی می‌دانستند كه حق وارد كردن ضربه به بافت‌های تاریخی شهر را ندارند و هر كس دشمن تاریخ شهر باشد با تنفر ساكنان مجبور به ترك كرسی ریاست بلدیه می شود.

CHN"

به اشتراک بگذارید