بازار ایرانی- قسمت دوم

مهندس عارفه زارعی

کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت تاریخی

یکتایی و اصالت شهر اسلامی در ساختارهای تجاری ای بود که در فضایی فشرده و در ترکیبی یکنواخت و پیوسته در مرکز شهر گردآمده بود. بازار امروزه نیز علیرغم تغییراتی که به ظاهر در ساختار اجتماعی شهریِ شهرها به وقوع پیوسته، همچنان بی همتایی شهرهای اسلامی را به خاطر می آورد. در این راستا اقتصاد و مذهب دو عنصر اساسی شهر اسلامی محسوب میشوند.

این دو عنصر از ابتدای تاسیس بازارهای اسلامی، در توسعه بازار با یکدیگر در تعامل بوده اند و همچنان اساس تفاوت میان عملکرد این نوع بازار و دیگر بازارها به حساب می آیند (مراکز تجاری پر تجمل و مدرن در شهرهای اسلامی و مراکز تجاری ملل غیر اسلامی).

بازارهای شهرهای مختلف از درجات اهمیت متفاوتی برخوردار هستند. شهرهای مجاور با مسیرهای تجاری (مانند راه ابریشم)، بازارهای بزرگتری نیز داشته اند، و شهرهای دور از این راه ها، از بازارهای به نسبت کمرنگ تری برخوردار بوده اند. تبریز، شهر ترک زبان شمال شرق ایران، نمونه ارزنده ای از این نوع شهرهاست. بازار این شهر بخشی از جاده ابریشم، پراهمیت ترین و قدیمی ترین مسیر تجاری تمدن مشرق زمین، بوده است و درنتیجه توانست به عنوان بازاری بین المللی عمل کند. در میان قدیمی ترین و باارزش ترین بازارهای شهرهای ایران، بازار شهرهای زیر از اهمیت بالاتری برخوردار هستند: تبریز، کرمان، اصفهان، شیراز، سبزوار، همدان، کاشان و یزد.
سه دسته بازار در شهرهای ایران قدیم وجود دارد:
أ‌) بازار موقت
ب‌) بازار شهری
ت‌) بازار محلی
بازار موقت فضای معماری خاصی ندارد. در هر مکانی قابلیت سازمان دهی داشته و در واقع به نوعی مکان گردهم آیی تجاری به منظور تبادل کالا (محصولات کشاورزی، صنایع دستی، پارچه و مواد غذایی) بوده که در فواصل زمانی مشخص (هفتگی، ماهانه و ...) و در هر مکانی از شهر یا روستا شکل می گرفته است. معمولا فضایی روباز بوده است. این نوع از بازار به مرور زمان و تغییر شرایط اجتماعی اهمیت خود را از دست داده است.

بازار شهری مکان عمومی شهر بود که فعالیت های تجاری را در کنار فعالیت های اجتماعی و فرهنگی مردم سامان می داد. از لحاظ معماری، بازار شهری، معبری عمومی و سرپوشیده بود که توسط دکان ها و مغازه ها در دو طرف احاطه شده است. از این رو مکانی بود برای خرید، پیاده روی، گفت و گوی اجتماعی و تعاملات فرهنگی مردم. همچنین نقش مهم ترین و اثرگذارترین فضای عمومی شهرها و روستاهای کهن ایران را داشته است. تاکید این گفتار بر جوانب مختلف بازار شهری و تعاملات آن با زندگی شهری و فرهنگ بومی خواهد بود.
بازار محلی گونه کوچک تری از بازار شهری بوده که به منطقه یا محله خاصی از شهر یا روستا اختصاص داشته است. مشخصه های معماری آن مشابه بازار شهری است. بازار محلی دارای تعداد مغازه های کمتر و با اهمیت کمتر می باشد.
نمود اجتماعی - فرهنگی بازار
همان طور که ذکر شد بازار شهری همواره حجم عظیمی از فعالیت های تجاری در شهر یا روستا را در خود جای داده است. علاوه بر این مکانی برای فعالیت های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و مدنی مردم بود. بنابراین مهم ترین فضای شهری شهرها و روستاهای ایران در طول تاریخ به حساب می آید. بدون شک بازار معتبرترین و اثرگذارترین مکان زندگی شهری است و در واقع کسبه بازار، جزء عالی مقام ترین افراد جامعه به حساب می آمده اند و بسیاری از بناهای مهم و معتبر چون بناهای حکومتی در مجاورت آن ساخته می شدند.
از لحاظ تاریخی، بازار شهری، قلب شهر ایرانی بوده است. عملا در همه شهرها، بازار، گذر سرپوشیده یا مجموعه ای از گذرها و کوچه هایی است که از دکان های کوچکی که براساس نوع خدمات یا محصول دسته بندی شده اند، تشکیل شده است. بخشی از بازار به مغازه های پارچه و تاجران پوشاک اختصاص دارد و بخشی دیگر متشکل از فرش فروشان و سوداگران آن است؛ و همچنین بخشی دیگر به کارگاه های صنعتگران اشیاء مسی، برنجی و بقیه فلزات، چرم، پنبه، و پشم تعلق دارد. بازار در شهرهای کوچک معادل خیابان باریک، و در شهرهای بزرگ مانند تهران، اصفهان، مشهد، تبریز و شیراز معابری است که حاوی انبارها، رستوران ها، حمام ها، مساجد، مدارس و باغ هایی است در کنار هزاران هزار مغازه .

سیاست منطقه بندی شهرهای کهن ایران، تقسیم عملکردها و حرفه های مختلف بود و بانفوذترین منطقه، بازار (منطقه متعلق به کارکردهای اقتصادی) بود.
بازار ایرانی با پلازا در شهرهای اروپا پیش از انقلاب صنعتی قابل قیاس است چراکه هر دو به منظور فعالیت های عمومی استفاده می شده اند. در شهرهای سنتی ایران بازار مکان فعالیت های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، مدنی مردم بود. در همین راستا، همچنین مشابه فوروم و آگورا در شهرهای یونان و روم باستان می باشد. در تعطیلات و مراسم های خاص، افراد، دیوارها و سقف بازار را با چراغ های رنگی و گل ها تزیین می کردند. این نوع تزیین، نمودی از احساسات عموم بود. در مراسم های عزاداری، پارچه های سیاه، اندوه مردم را نمایش می داد.
شاهراه اصلی بافت شهر، محل تلاقی دو ورودی شهر، توسط بازار تعریف می شد. بازار اولین مکانی بود که هر فردی که برای اولین بار وارد شهر می شد از آن دیدن می کرد. پس، دسترسی از تمام نقاط شهر به آن فراهم بود و اغلب بناهای عمومی و حکومتی شهر در مجاورت بازار ساخته می شدند. عملکرد بازار به عنوان یک گذر شهری، ماهیت اجتماعی خود را تقویت کرده است و توانسته است تعاملات میان طبقات گوناگون جامعه را ارتقا دهد. بنابراین مکان مبادله اخبار و اطلاعات بود.

پایان قسمت دوم

• قبلی
• بعدی

به اشتراک بگذارید